Stramer – Mikołaj Łoziński

Żydowski świat dwudziestolecia międzywojennego w Tarnowie, widziany i opowiedziany przez ośmioosobową rodzinę Stramerów – rodziców i szóstkę dzieci. Biedni, ale kochający się, zajmują jednopokojowe mieszkanie przy ulicy Goldhammera 20. Nathan, po czterech latach pobytu w Ameryce, wrócił do Polski dla miłości swojego życia, Rywki. Przywiózł ze sobą skórzany amerykański pas z klamrą, jedyny namacalny majątek, jaki tam zgromadził. Rywka, opoka rodziny, spokojna, niezwykle pracowita i tolerancyjna, jedynym jej mankamentem jest „zły wygląd”, podobnie jak u żony jednego z jej synów. I szóstka młodych Stramerów, którzy jako przedstawiciele nieortodoksyjnych Żydów, znakomicie sprawdzają się w roli tych, których wybory życiowe opowiadają nam o świecie, którego już nie ma.

Ubogi świat Stramerów, ich życiowe wybory i codzienny trud, rozpisany na głosy całej rodziny, to historia tocząca się obok polskich sąsiadów. Każdy z bohaterów ma swój plan na życie. Jedni, zafascynowani komunizmem, przystępują do związku, inni otwierają własny biznes, ale każde z nich podejmuje wysiłek asymilacji i wyrwania się z rodzinnego miasteczka, wszyscy mają marzenia, niektóre spełnią się w jedyny i ostateczny sposób. Życie w cieniu nadchodzącej Zagłady, faszyzm tak znakomicie odnajdujący się w Polsce, to wszystko powoli kładzie się cieniem na bohaterach, których świat w obliczu nadchodzącego Holokaustu, powoli zaczyna pękać i znikać, jak sami bohaterowie.

Cudowna, świetnie napisana powieść. Nic to, że to fikcyjna narracja, ze śladowymi wtrętami rodzinnymi autora, skrupulatnie wyszperanymi w archiwach. Znakomite połączenie fikcji i historii. Świat ubogich Żydów, obok świata rodzin Polaków, które żyją obok siebie i tolerują, do czasu.

Trzeba.